Stało się przy obecności naszego urzędu miejskiego białostockiego… Białostocka księga miejska (1744–1794), wstęp Monika Kozłowska, oprac. Monika Kozłowska, Łukasz Baranowski, przy współudziale Jakuba Grodzkiego, Białystok 2018.
Do najważniejszych źródeł pozwalających poznać zawiłe dzieje miast Rzeczypospolitej przedrozbiorowej należą księgi miejskie. Ich wartość badawcza jest powszechnie znana oraz, co najważniejsze, doceniana i wykorzystywana przez kolejne pokolenia historyków. Źródło to jest tym bardziej cenne, gdyż ukazuje nie tylko praktykę sądową w relacji do obowiązującego prawa miejskiego, ale przede wszystkim pozwala w kompleksowy sposób zrekonstruować obraz życia mieszkańców dawnych ośrodków urbanistycznych. W związku z tym opublikowano już wiele edycji średniowiecznych i nowożytnych ksiąg sądowych. Wpisy składające się na treść wydanej w ramach niniejszej publikacji pierwszej białostockiej księgi miejskiej nie różnią się niczym szczególnym od zapisów dokonywanych w innych ówczesnych ośrodkach miejskich. Stanowią one świadectwo rozstrzygania przez magistrat spraw o bardzo różnym charakterze i wadze. Jednakże brak najstarszych dokumentów dotyczących historii miasta oraz większości ksiąg nadają szczególną wagę ocalałym woluminom akt miejskich.
Białostockie księgi miejskie posiadają duże znaczenie źródłowe, nie tylko w badaniach nad dziejami regionu, ale również w pracach o szerszej problematyce – nad dawnym społeczeństwem, prawem czy gospodarką. Mimo swej wielkiej wartości nie są one powszechnie wykorzystywane przez historyków różnych specjalności, w tym regionalistów. Niemniej jednak ostatnie lata charakteryzują się znacznym rozwojem badań nad dziejami Białegostoku i całego regionu, o czym świadczą pojawiające się co roku na rynku wydawniczym liczne monografie, artykuły, studia i przyczynki. Tak duża różnorodność opracowań naukowych oraz popularyzatorskich kontrastuje z wciąż niewielką liczbą wydawnictw źródłowych. Niniejsza publikacja ma za zadanie wypełnić tę lukę oraz udostępnić szerszemu gronu odbiorców materiały, które umożliwią jeszcze pełniejsze odtworzenie najstarszych dziejów miasta.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
Krzysztof Boroda, Geografia Gospodarcza Królestwa Polskiego w XVI wieku, Białystok 2016.
Rozwój gospodarczy i towarzyszące mu zmiany społeczne mają zawsze charakter dynamiczny. Przemiany zachodzące nawet w nieodległych od siebie regionach na skutek oddziaływania tych samych czynników mogą jednak zmierzać w odmiennych kierunkach czy też postępować w innym tempie. Możemy obserwować to zarówno w skali mikro, jak i makro, niezależnie od tego, czy rozpatrujemy przemiany w demografii, strukturze własności ziemskiej, rozwoju ośrodków miejskich, udziału majątków folwarcznych w areale ziemi uprawnej, struktury produkcji zbożowej, czy też pojawiających się różnicach w cenach i płacach. Zróżnicowanie rozwoju gospodarczego jest w części zależne od prawnych regulacji narzucanych przez władzę publiczną, tworzących instytucjonalne ramy funkcjonowania gospodarki, w części zaś od koniunktury czy też czynników geograficznych. Wpływ mają na nie również przemiany życia społecznego wynikające z pozainstytucjonalnego pola oddziaływania. Złożoność procesów gospodarczych powoduje, że prowadzenie badań nad gospodarką jedynie w oparciu o źródła normatywne czy też literackie wydaje się niewystarczające. Niezbędne są w tym miejscu badania ilościowe oparte na źródłach masowych. […]
Celem niniejszej książki jest analiza gospodarczego funkcjonowania ziem wchodzących w skład Królestwa Polskiego w XVI wieku, oparta o źródła skarbowe wytworzone w trakcie procesu wybierania uchwalanych przez sejm podatków nadzwyczajnych. Dla trzech wybranych jednostek terytorialnych: województwa płockiego, łęczyckiego i krakowskiego, przeprowadzone zostały przy wykorzystaniu podstawowych rejestrów podatkowych, analizy wybranych aspektów ówczesnej rzeczywistości gospodarczej. Wyniki tych analiz zostały następnie odniesione do całego kraju w oparciu o zbiorcze sumariusze wpływów podatkowych. Z uwagi na mniejszą szczegółowość sumariuszy w porównaniu do rejestrów podstawowych, analizy dla terytorium całego państwa mają bardziej ograniczony charakter.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
Cezary Kuklo, The population of the Holy Cross parish in Warsaw in the 18th century, Białystok 2016.
Even in the first half of the 20th century historical demographers calculated population but were little interested in the mechanisms of the increase in the number of population or its inhibition in connection with the fundamental factor which was family. Moreover, early studies on the population or its number to be exact, assumed that people multiplied in a natural, unlimited, way, and only numerous diseases, especially mass epidemics, in the face of which man was helpless, regulated the population. It was only observations in the 20th century, when mass mortality did not occur, that convinced demographers that the mechanism of population growth depends not only on deceases but also, to at least equal extent, on the number of births or the size and fertility of the family. The dramatic decrease in birthrate in certain countries, especially in Western Europe after World War II, resulted in the shift in research interests and even social policy. Hence the conclusion that in order to understand the ways of growth in population and its inhibition it is not enough to know statistical lists or the range and the impact of epidemics, but it is important to examine the mechanisms regulating fertility, which means the structure and dynamics of the ancient family. In this situation, the family as the smallest social cell which maintains the biological continuity of society and passes down the fundamental output of the cultural heritage, became in the second half of the previous century the focal point of various research disciplines, not only demography or economics but also sociology, pedagogy, law, psychiatry, sexology etc. […]
The principal objective of this work is presenting, in the context of vital statistics, the origins, duration and collapse, as well as the size and structure of the demographic family in Warsaw in the le century. Thus formed the aim of the study determined the definition of the family. To evade terminological misunderstandings it is important to remember that in our studies we use the term nuclear family (French famille nuclectire) composed of a married couple and their offspring remaining in the same household.
Thus, the subject of our research is determination of more important qualities of the urban family’s development in the Polish lands in the Saxon era and the Age of Enlightenment, among which are: age and marital status of the newlyweds, marriage and widowhood duration along with the occurrence of remarriages among all marriages concluded, family and women’s fertility, distribution of intervals between births, as well as the structure of deceases by sex and age, in particular including the scale of infant and child mortality. Simultaneously, through the analysis of the main elements of vital statistics, i.e. monthly and annual number of marriages, births and deceases, we also want to find development trends in the community under examination — basically the Catholic population of the most populated parish in the capital, the Holy Cross. In general, we are interested in the attitude of the society of metropolitan Warsaw in the face of problems of life, birth, love, marriage, sex and also death in the period when new Enlightenment currents from Western Europe flew into the city.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
Marzena Liedke, Rodzina magnacka w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII wieku. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 2016.
Funkcjonowanie rodziny w przeszłości w kontekście demograficznym już od dawna zajmuje zachodnioeuropejskich demografów historycznych, a od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych coraz częściej interesuje także rodzimych badaczy. […] jednak mimo tych rozlicznych studiów nad magnaterią, także nawiązujących do relacji rodzinnych i sondażowych badań niektórych wskaźników demograficznych, kwestia systematycznych badań nad demografią rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim – grupy społecznej wiodącej przecież w życiu politycznym, kulturalnym, czy gospodarczym – pozostawała na uboczu. W tym kontekście wiemy o niej mniej niż o rodzinie w innych grupach społecznych doby staropolskiej, co wydaje się szczególnie dotkliwe w zderzeniu ze zdobyczami zachodnioeuropejskiej demografii historycznej. […]
Głównym celem badań, których wyniki prezentuję w niniejszej pracy, było więc wyliczenie podstawowych wskaźników demograficznych wyznaczających i warunkujących cykl życia jednostki, a z drugiej strony będących skutkiem postawania i funkcjonowania rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim na przestrzeni XVI-XVIII w. Wskaźniki te to wiek w chwili zawierania pierwszych małżeństw przez mężczyzn i kobiety, czas trwania związków pierwszych i kolejnych, liczba dzieci w rodzinie, długość życia osób, które osiągnęły wiek dorosły oraz przewidywana długość życia osób osiągających określony wiek. Ważnym celem pracy było także powiązanie uzyskanych wyników z kontekstem społecznym, dlatego przedstawiłam proces powstawania rodziny magnackiej […], jej rozpadu […] oraz określenie skali osób, które nigdy nie założyły rodziny. Równie istotne zadanie stanowiło porównanie uzyskanych danych z parametrami demograficznymi charakteryzującymi zbliżone do magnaterii grupy arystokracji w krajach zachodnioeuropejskich takich, jak Anglia, Francja, Niemcy czy Portugalia.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
Studies on family and household in in preindustrial Poland, red. Piotr Guzowski, Cezary Kuklo, Białystok 2015.
The present study initiated by the Centre for the Study of Demographic and Economic Structures in Preindustrial Central and Eastern Europe at the University of Bialystok originated from the need to systematize existing research on the development of family structures in the Polish lands in the past. The idea was to create an interdisciplinary project in which past Polish society could be viewed from the anthropological, demo-graphic and sociological perspectives allowing new, important questions to be asked. Prominence given to the demographic analysis stems from the fact that until the end of the preindustrial era, i.e. late 19th century in Poland, family size and structure had a considerable influence on many economic decisions and actions of people. On the other hand, family’s biological potential resulted from specific economic processes. […]
The project has become a platform for a discussion about (if not a revision of?) the view that there was a close relationship between industrialization and modernization processes in Polish lands in the 19th century and alleged changes in family forms from joint to nuclear families. A separate question addressed by the contributors to this volume concerned factors responsible for the emergence of specific family structures. Was it geographical location and cultural specificity of communities that led to the formation of particular family structures or were specific family structures the ways of adjusting to the natural environment and the methods of gaining resources? The aim of the authors was, therefore, to determine the scale of influence of such local factors as ecology, economy, customs and laws (e.g. marriage patterns, feudal matrimonial restrictions, indivisible inheritance and divisibility of land), demography (gender, age, and marital status population structures), and culture on the size, structure and character of families and households in the past.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
Piotr Guzowski, Cezary Kuklo, Radosław Poniat, O historii integralnej w ujęciu Andrzeja Wyczańskiego, Białystok 2015.
Rola Andrzeja Wyczańskiego przede wszystkim jako badacza dziejów XVI-XVII w., ale także organizatora nauki nie doczekała się jeszcze pełnego naukowego opracowania. Naszym wspólnym zamierzeniem było zwłaszcza przypomnienie sylwetki jednego z największych historyków polskich XX wieku młodszym pokoleniom badaczy, którym nie dane było osobiście zetknąć się z osobowością profesora Andrzeja Wyczańskiego, oraz ukazanie choćby cząstkowe Jego wkładu w rozwój badań nad przeszłością społeczną i gospodarczą Polski. Rozdział pierwszy wyszedł spod pióra Cezarego Kukli. Autorami dwóch następnych są zasadniczo Radosław Poniat i Piotr Guzowski, choć ich treść nosi także ślady koleżeńskiej dyskusji, jakie toczyły się nad pierwotnymi wersjami.
Uzupełnieniem trzech rozdziałów jest załączona bibliografia prac profesora Andrzeja Wyczańskiego, opublikowanych w latach 1949-2010. Ich ogromna różnorodność tematyczna – poczynając od spraw funkcjonowania państwa (jego organizacji i władzy, polityki wewnętrznej i zagranicznej) oraz gospodarki, poprzez badania nad społeczeństwem i jego kulturą oraz umysłowością, a na wypowiedziach dotyczących stanu nauki w Polsce i zagranicą po 1989 r., ukazujących zarówno jej siły, jak i słabości oraz perspektywy i zagrożenia, kończąc – jest najlepszym świadectwem bogatego i aktywnego życia Profesora jako historyka badacza, nauczyciela akademickiego, ale też organizatora życia naukowego w naszym kraju.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
SPIS TREŚCI:
Słowo wstępne / 7
Życie i praca Andrzeja Wyczańskiego / 11
Zagadnienia społeczne w twórczości Andrzeja Wyczańskiego / 31
Andrzeja Wyczańskiego optymistyczna wizja dziejów gospodarki polskiej / 51
Wywiad z profesorem Andrzejem Wyczańskim z marca 1994 roku / 75
Andrzej Wyczański, Białystok – filia i uniwersytet / 103
Bibliografia prac profesora Andrzeja Wyczańskiego za lata 1948-2010 / 111
Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku. Przegląd badań i problemów, red. Piotr Guzowski, Cezary Kuklo, Białystok 2014.
Nie ulega wątpliwości, że najsilniejsze a zarazem ze wszech miar owocne zainteresowanie rodziną jako grupą społeczną występuje w tradycji i literaturze socjologicznej, dzięki czemu obraz współczesnej rodziny polskiej i kierunki jej przemian jest całkiem dobrze rozpoznane. Tego samego nie można niestety powiedzieć o rodzinie w przeszłości, gdyż badania historyczne stawiające sobie za cel odtworzenie i wyjaśnienie kolejnych faz rozwojowych instytucji małżeństwa i rodziny w naszym kraju rozwijają̨ się̨ powoli i ciągle jeszcze znajdujemy się na początku drogi. […]
W dociekaniach nad dawna rodziną, obok historii, etnologii, psychologii, ekonomii czy prawa, ważną rola przypadła także demografii historycznej, która analizuje skład osobowy rodziny, wysuwając przy tym na plan pierwszy jej funkcję prokreacyjną, co raz częściej zresztą, w zróżnicowaniu socjo-ekonomicznym. Podzielając pogląd, że „…korzenie teraźniejszości i zarodki przyszłości demograficznej tkwią̨ niewątpliwie głęboko w przeszłości, narzucając konieczność jej poznania, rozumienia praw rządzących dotychczasowym rozwojem ludzkości”, proponujemy w niniejszym tomie krytyczny ogląd stanu polskiego piśmiennictwa historycznego w zakresie badań nad rodziną na ziemiach polskich od średniowiecza po pierwszą połowę XX wieku, świadomie wysuwając na plan pierwszy jej struktury demograficzne. Autorów niniejszej książki, w daleko większym stopniu niż innych, interesować będzie odpowiedź na pytanie co dzisiaj wiemy nie tylko o warunkach powstania i rozwoju rodziny, w sensie doboru terytorialnego, społecznego, zawodowego małżonków, modeli wieku zawarcia małżeństwa, ale także o podstawowej funkcji biologicznej komórki rodzinnej, jaką jest rodność. Bliższe określenie liczebności małżeństw bezpłodnych oraz rozmiarów dzietności rodzinnej (liczebności potomstwa) na przestrzeni kilku stuleci z uwzględnieniem wieku zamęścia i długotrwałości małżeństw powinno sprzyjać poznaniu czynników biologicznych, mających wpływ na jej rozwój. W przeglądzie dotychczasowej literatury nie zabraknie problematyki zarówno umieralności ogólnej, jak i ogromnych rozmiarów śmiertelności niemowlęcej i dziecięcej, utrzymującej się aż po schyłek XIX w. I w końcu nie mniej istotne było zorientowanie się w zakresie struktury wiejskich i miejskich gospodarstw domowych, ich cykli rozwojowych oraz cyklu życiowego ich mieszkańców.
Fragment pochodzi ze wstępu książki.
SPIS TREŚCI:
Cezary Kuklo, Słowo wstępne / 7
Piotr Guzowski, Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim / 11
Marzena Liedke, Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII w. Stan badań / 33
Cezary Kuklo, Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej / 51
Piotr Rachwał, Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań / 79
Radosław Poniat, Czeladź w pracach demografów historycznych / 93
Agnieszka Zielińska, Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku / 109
Cezary Kuklo, Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku / 131
Dariusz K. Chojecki, Andrzej Giza, Wizualizacja badań w mikroskali opublikowanych w „Przeszłości Demograficznej Polski” za lata 1967-2012 (t. 1-31) / 151
Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 r., opracował Piotr Łozowski / 157
Wykaz skrótów / 375
